Kanon pāḷijski zawiera ponad 10 tysięcy sutt oraz spory zbiór innego rodzaju pism, które są zróżnicowane pod względem objętości, tematyki, stylu, wymowy, a nawet stopnia wiarygodności. Jak zatem krytycznie odnieść się do tak obszernego materiału?

Trzeba podkreślić, że pisma kanonu pāḷijskiego to nie tylko zbiór najstarszych sutt – chińskie Āgamy zawierają w dużej mierze ten sam, nieco zrewidowany, materiał. Istnieje również spora kolekcja sutt z innych niż Theravāda szkół wczesnobuddyjskich. Sutty te stanowią odrębną, zorganizowaną całość. To może oznaczać, że istotnie posiadamy dostęp do źródłowych nauk wczesnobuddyjskich.

Ale jak bardzo wczesnych? Na podstawie datowania pism Abhidhammy, można przypuszczać, że sutty powstały mniej więcej 200 lat po Buddzie. Od tego czasu nie uległy większym zmianom, wiele z nich prezentuje poglądy ówczesnych, powstających szkół filozoficznych.

Jak więc rozpocząć pracę z tak rozległym i bogatym materiałem? Czy zawarte w nim słowa rzeczywiście padły z ust Buddhy i jego uczniów?

Przykładowo tekst z MN.123 opowiada o tym, jak nowo narodzony Buddha po przejściu siedmiu kroków w kierunku północnym, obwieszcza donośnie: „Jestem najwyższy w świecie; jestem najlepszy w świecie; jestem główny w świecie. To moje ostatnie narodziny; nie ma dla mnie ponownego stawania się” [aggohamasmi lokassa, jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa. ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavo’ti]. Nie powinno się traktować tego fragmentu jako opisu realnych zdarzeń, ponieważ byłaby to zbyt dosłowna interpretacja. W takich przypadkach dobrze jest przyjąć wnikliwszą postawę, ułatwiającą odróżnienie treści autentycznych od wątków mitologicznych oraz od tego, co powstało na użytek późniejszych szkół.

Naukowcy przeprowadzili szereg badań nad językiem sutt i na tej podstawie wyodrębnili poszczególne etapy rozwoju piśmiennictwa buddyjskiego. Podobnie, jak w ewolucji języka angielskiego potrafimy wyróżnić jego cechy charakterystyczne dla XIX w., a na tej podstawie dostrzec jego odmienność od angielszczyzny współczesnej, tak samo możemy stwierdzić, że teksty poszczególnych sutt uzyskiwały swój obecny kształt w różnych okresach.

W trakcie analizowania doktryny oraz zaleceń praktycznych pozostawionych przez Buddhę, badacze sukcesywnie uściślali zakresy poszczególnych etapów. Napotkali jednak pewien problem polegający na trudności w ustaleniu, czy pojawiające się różnice w suttach są wynikiem tego, że pisma te powstawały w ciągu wielu lat, czy też sam Nauczyciel za życia rewidował swoje nauczanie? Czy przekształcał swój przekaz? W przystępnej formie pisze o tym G.C. Pande w książce pt. „Studies in the Origins of Buddhism”, gdzie zamieścił szereg ciekawych, ale kontrowersyjnych informacji.

Gdy mówię o autentyczności, nie mam na myśli słów faktycznie wypowiedzianych przez Buddhę, chodzi raczej o czynniki umożliwiające rozróżnienie tekstów powstałych za jego życia i tych znacznie późniejszych, które w żadnym razie nie są naukami historycznego Buddhy.

Dla przykładu przedstawiam krótkie opisy wybranych sutt rozróżniające elementy autentyczne i legendarne. Zasadniczo podczas takiej lektury warto stosować się do następujących wskazówek:

powracaj bezustannie do zaleceń Buddhy dotyczących praktyki; nie przejmuj się historyjkami, sprzecznościami, mitologią itd.; miej na uwadze fakt, że jedynym celem Buddhy było ukazanie drogi do wyzwolenia ze stanu określanego mianem dukkha, skup się więc na instrukcjach z tym związanych i podążaj za nimi.

Mahāparinibbāna Sutta (DN.16 – Dłuższa mowa ostatecznej Nibbānie)
Ta sutta składa się z bardzo zróżnicowanego materiału, pochodzącego z wielu źródeł. Autentyczność niektórych fragmentów jest bardzo niepewna (np. kwestia prośby o możliwość życia trwającego cały eon, którą Ānanda skierował do Nauczyciela), z kolei wiarygodność innych jest niepodważalna (por. ostatnie słowa Buddhy). Sporo na temat warstwowości tego tekstu pisze G.C. Pande.

DN.24, MN.12 i MN.105,
Pāthika Sutta (DN.24 – Mowa o Pāthika) Prawdopodobnie jest to najgorzej skomponowana sutta w całym kanonie pāḷijskim. W tekście jest szereg sprzeczności, a sama jego konstrukcja jest niefortunnie pomyślana, co nasuwa podejrzenie, że jedynym celem jej powstania było przedstawienie postaci mnicha Sunakkhatty w niekorzystnym świetle. Dlaczego? Podobno Sunakkhatta po zrzuceniu mnisiej szaty zaczął szkalować Buddhę, wskazując na błędy w jego nauczaniu. Z tego typu narracją spotykamy się w początkowych słowach MN.12. Dalej pojawia się długa lista zapierających dech w piersiach właściwości Buddhy, przy czym jej forma bezdyskusyjnie wskazuje na pochodzenie z zupełnie odmiennych źródeł. Z kolei MN.105 opisuje Sunakkhattę z okresu, kiedy jeszcze nie był mnichem i wydaje się o wiele bardziej autentyczna.

DN.14, DN.17, DN.18, DN.19, DN.20, DN.21, MN.37, MN.49, MN.50, MN.81, MN.83, MN.123
Są to teksty o charakterze czysto mitologicznym.

DN.27, MN.84, MN.93, MN.96
Ten zbiór przedstawia polemikę z braminami przekonanymi o swojej wyższości nad innymi kastami.

Lakkhaṇa Sutta (DN.30 – Mowa o znamionach wyjątkowej istoty)
Zawiera opis 32 znaków fizycznych, wyróżniających Przebudzonego. Jednakże tak przedstawiona postać Buddhy znacznie odbiega od wizerunku atrakcyjnego arystokraty, jak go sobie mogą wyobrażać wyznawcy. Weźmy na przykład znak odnoszący się do rozpiętości jego ramion: jest tak duża, że dorównuje jego wzrostowi, więc potrafi się on podrapać w kolano bez schylania. Taka osoba musiałaby mieć niezwykle krótkie nogi! Warto więc pamiętać, że motyw 32 znaków jest echem nauk bramińskich wykorzystanych tu po to, by podkreślić wyjątkowość Buddhy.

DN.32 i DN.33, MN.43 i MN.44
Powyższe sutty przesycone są duchem Abhidhammy. Treści zawarte w MN.43 i MN.44 przywołują na myśl katechizm dla świeżo wyświęconych mnichów. Zawierają wszystko to, co było konieczne dla utrzymania trwałości Saṅghi po śmierci Buddhy. Stąd oczywisty wniosek, że powstały znacznie później.

MN.74 i MN.111
Ile razy można osiągnąć pełne Przebudzenie? Otóż w powyższych tekstach znajdują się dwie całkiem różne historie związane z Przebudzeniem Sāriputty!

MN.111
Jest mocno osadzona w tonie pism Abhidhammy i opisuje pierwszą jhānę w kategorii jednopunktowości – jako jedna z trzech sutt. Precyzyjniej mówiąc, podaje, że jhāna składa się z 4 różnych kategorii oraz uwzględnia wśród nich kategorię jednopunktowości.

Samyutta Nikāya
Zawiera duży wybór przydatnych nauk, a także dialogi z devami oraz Mārą, które mogą być rozumiane literalnie, ale właściwsze wydaje się postrzeganie ich jako projekcji stanów świadomych bądź nieświadomych.

Aṅguttara Nikāya 
Pomimo że w tej bogatej kolekcji znajdziemy wiele użytecznych informacji, jako całość okazuje się ona mniej interesująca niż DN, MN czy SN. Przeważająca część sutt koncentruje się na zagadnieniach związanych z organizacją życia monastycznego, czemu poświęconych zostało aż 11 rozdziałów i stopniowo, im bliżej końca, tym ich wymowa staje coraz mniej wiarygodna. Począwszy od 6 rozdziału, dłuższe teksty stanowią kompilację dwóch krótszych wypunktowań, natomiast wspomniany rozdział 11 budzi podejrzenia z uwagi na swoją krótką formę przy równoczesnym braku istotniejszej treści – w szczególności fragment AN.08.51, w którym opisano dzieje utworzenia zakonu mniszek.

Khuddaka Nikāya
Ten zbiór jest bardzo zróżnicowany – teksty wczesnobuddyjske wymieszane są z tymi późniejszymi. Wersy z części zwanej Udāna pochodzą przeważnie z okresu wczesnego, a wplatane tu i ówdzie opowieści wydają się z nimi luźno powiązane. Z kolei Suttanipāta uważana jest za bardzo wczesną kolekcję. Paṭisambhidāmagga jest już wyraźnie późniejszą analizą koncepcji Abhidhammy. Poza tym, znajduje się w niej sporo legend dotyczących minionych wcieleń Buddhy, a także żywotów wcześniejszych Buddhów.

Podsumowując, w omawianej literaturze ­– niezwykle bogatej ilościowo i zróżnicowanej jakościowo ­– znajdziemy zagadnienia spójnie rozwijane przez wieki. Ich początki sięgają najwcześniejszych warstw literackich, aż do czasów Buddhy historycznego i niekoniecznie dotyczą słów bezpośrednio przez Niego użytych. Te najstarsze zagadnienia to: dwunastoczłonowy łańcuch współzależnego powstawania (nazywany też zależnym współpowstawaniem, paṭicca-samuppāda), trening stopniowy (wg wskazówek zamieszczonych w DN.02 oraz w innych suttach), Ānāpānasati Sutta (MN.118 – Mowa o uważności oddechu) (chociaż MN.118 może być nieco późniejszym opracowaniem wcześniejszych źródeł), wreszcie praktyka brahmavihāra (w przekazie z DN.13 oraz innych sutt).