Āyatana
1. Sfery, jest określeniem na cztery niematerialne Wchłonięcia, patrz jhāna (5-8).
2. Dwanaście Podstaw lub Źródeł, od których zależne są procesy mentalne. Składają się one z
- pięciu fizycznych organów zmysłów i świadomości, będących sześcioma Osobistymi (ajjhattika) podstawami oraz
- sześciu przedmiotów, czyli tak zwanych Zewnętrznych (bāhira) podstaw.
Są to:
| manāyatana | dhammāyatana |
| oko lub organ zmysłu wzroku | przedmiot wzroku |
| ucho lub organ zmysłu słuchu | dźwięk lub słyszany przedmiot |
| nos lub organ zmysłu węchu | zapach lub przedmiot zapachu |
| język lub organ zmysłu smaku | smak lub przedmiot smaku |
| ciało lub organ zmysłu dotyku | dotyk lub przedmiot dotyku |
| podstawa umysłu lub świadomość | przedmiot umysłu |
"Poprzez organ Wzroku (cakkhāyatana) jest rozumiana wrażliwa część Oka (cakkhu-pasāda) zbudowana z czterech elementów … odpowiadająca na Stymulację zmysłu (sa-ppat.igha)…." (Vibh.II). Podobnie wyjaśnia się pozostałe cztery fizyczne organy zmysłów.
Podstawy Umysłowe (manāyatana) są zbiorczym terminem dla wszelkich świadomości i dlatego nie powinny one być mylone z Elementem Umysłu (mano-dhātu, patrz dhātu II, 16), który to pełni funkcję kierowania Uwagi (āvajjana) w kierunku przedmiotów zmysłów oraz Odbierania (sampat.icchana) przedmiotów zmysłów. Na temat funkcji umysłu, patrz viññān.a-kicca.
Widziany przedmiot (rūpāyatana) jest opisany w Vibh.II jako "to zjawisko, które jest zbudowane z czterech fizycznych elementów i przejawia się jako kolor itp." To co jest widoczne jako percepcja wzrokowa, tzn. Świadomość Oka (cakkhu-viññān.a), to kolory i różnice światła jednak nie trójwymiarowe cielesne przedmioty.
Podstawa Przedmiotu umysłu (dhammāyatana) jest identyczna z Elementem Przedmiotu umysłu (dhamma-dhātu, patrz dhātu II) i dhammāramman.a (patrz āramman.a). Może ona być fizyczna lub mentalna, przeszła, teraźniejsza lub przyszła, prawdziwa lub wyobrażona.
Pięć fizycznych organów zmysłów to tak zwane Zdolności (indriya) i o tych zdolnościach jest powiedziane w M.43: "Każda z pięciu zdolności posiada inną sferę i żadna z nich nie dzieli swojej sfery z inną zdolnością, … mają one umysł jako wsparcie … są warunkowane przez żywotność, … jednak żywotność jest warunkowana poprzez ciepło a ciepło przez witalność tak, jak światło i płomień palącej się świecy są wzajemnie warunkowane."
Dwanaście podstaw jest w pełni omawianych w Vis.M.XV. W Yam.III (patrz Przewodnik str. 98) tych dwanaście terminów jest przedmiotem logicznego poznania. Pięć osobistych podstaw tworzy piąte ogniwo Zależnego Powstawania (pat.iccasamuppāda 5).