KLIKNIJ TUTAJ - POSŁUCHAJ NA SOUNDCLOUDZIE

Spis treści:

Wstęp
Rozdział 1
Rozdział 2
Rozdział 3
Rozdział 4

Rozdział 2

"Rozwój cnoty"

Jak już wspomniano wyżej, Visuddhimaggę rozpoczyna część poświęcona rozwojowi cnoty (sīla). Wydawać by się mogło, że kwestie związane z rozwojem cnoty nie powinny się znaleźć w mocno szczegółowym podręczniku medytacji omawiającym często kwestie bardzo techniczne, jakim jest Visuddhimagga. A jednak powiązanie tych kwestii z rozwojem sīla, jest z buddyjskiego punktu widzenia czymś naturalnym i oczywistym.

Ten związek cnoty z zaawansowanymi praktykami medytacyjnymi, został wielokrotnie stwierdzony przez Buddhę w licznych suttach kanonu pāḷijskiego. W jednej z nich stwierdził on:

Jeśli mnich pomyśli: „Obym był tym, który osiąga, kiedy tylko zapragnie, bez kłopotów i trudności cztery jhāny, które są wzniosłymi stanami umysłu i formami przyjemnego przebywania w tu i teraz” – to powinien on zachowywać w pełni wskazania dotyczące cnoty1.

W innym miejscu Buddha stwierdził z kolei, że:

Dla tego o wypaczonej cnocie, pozbawionego cnoty, właściwe skupienie pozbawione jest wspierającego je warunku2.

Często też proszony przez mnichów o scharakteryzowanie w skrócie praktyki prowadzącej do wyzwolenia, rozpoczynał zawsze od wskazania na konieczność rozwoju cnoty przed przystąpieniem do bardziej zaawansowanych praktyk medytacyjnych, takich jak np. cztery ustanowienia uważności (satipaṭṭhāna)3. W najważniejszych schematach przedstawiających drogę do wyzwolenia obecnych w kanonie pāḷijskim, takich jak schemat stopniowej praktyki w suttach z grupy Sāmaññaphala czy schemat Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki, rozwojowi cnoty poświęcone jest zawsze wiele miejsca i poprzedza on bezpośrednio rozwój skupienia medytacyjnego.

Osiągniecie moralnej czystości jest absolutnie niezbędne dla postępu w praktyce medytacyjnej. Jej utrzymywanie chroni praktykującego przed niebezpieczeństwem wystąpienia żalu (vippaṭisāra). Żal można określić jako dręczące poczucie winy, które pojawia się, kiedy podstawowe zasady moralności są ignorowane lub łamane z pełną świadomością. Na skutek pojawienia się żalu, narastają niepokój i wątpliwości, które skutecznie przeszkadzają w jakimkolwiek rozwoju wewnętrznego spokoju, niezbędnego do powodzenia bardziej zaawansowanych praktyk medytacyjnych. Tą rolę, jaką pełni kultywowanie cnoty, podkreśla Buddha w Kimattha Sutcie:

W ten sposób, Ānando, korzystne cnoty mają wolność od żalu jako swój cel, wolność od żalu jako swoją nagrodę4.

Osiągnięcie wolności od żalu stanowi z kolei warunek do osiągnięcia całego szeregu kolejnych czynników prowadzących aż do Oświecenia. Jak podsumowuje Buddha:

W ten sposób, Ānando, korzystne cnoty wiodą krok po kroku do osiągnięcia stanu arahanta5.

Drugi powód konieczności rozwoju cnoty dla osiągnięcia postępu w medytacji staje się jasny, kiedy zrozumie się cel skupienia w buddyjskiej medytacji. Skupienie ma bowiem samo dostarczyć podstaw do pojawienia się zrozumienia (paññā) przez oczyszczenie umysłu z różnego rodzaju zanieczyszczeń. Aby jednak oczyścić umysł z jego zanieczyszczeń, które są stosunkowo subtelne, należy najpierw zadbać o ustanie mniej subtelnych zanieczyszczeń aktywności werbalnej i cielesnej. Dopiero po ustanowieniu kontroli nad zewnętrznymi przejawami zanieczyszczeń, możliwe staje się dla medytującego zajęcie się tymi bardziej subtelnymi. Relacja cnoty i praktyki medytacyjnej nie jest jednak jednostronna, jako że postęp w medytacji umożliwia z kolei osiągnięcie jeszcze wyższego poziomu moralności.

Praktyka prowadząca do rozwoju cnoty, wyraża się od strony negatywnej w powstrzymywaniu się od niemoralnych aktywności cielesnych i werbalnych, a od strony pozytywnej w zachowaniu zasad moralnych, które przyczyniają się do rozwoju wewnętrznego spokoju a jednocześnie harmonii w relacji do innych osób. Podstawę dla rozwoju cnoty zapewnia utrzymywanie pięciu wskazań (pañcasīla): powstrzymywanie się od odbierania życia, od kradzieży, od niewłaściwych zachowań seksualnych, od nieprawdziwej mowy oraz od odurzających leków i napojów. Te pięć wskazań obowiązuje wszystkich wyznawców buddyzmu, także tych świeckich. Ich przestrzeganie nie wystarczy jednak do takiego rozwoju cnoty, który pozwoli z kolei na osiągnięcie prawdziwego postępu w praktyce medytacyjnej. Trzeba mieć świadomość, że Visuddhimagga była pisana tylko i wyłącznie z myślą o mnichach. To dla nich są też przeznaczone wskazania dotyczące rozwoju cnoty, które zawarte są w tym traktacie. Te wskazania są określone jako szkolenie w wyższej dyscyplinie moralnej. Visuddhimagga ujmuje rozwój cnoty za pomocą schematu czworakiego oczyszczenia cnoty (catupārisuddhisīla).

Pierwszym członem tego schematu jest cnota powściągnięcia za pomocą pātimokkhy (pātimokkhasaṃvarasīla). Buddhaghosa określa tą cnotę w następujący sposób:

Tutaj, mnich przebywa powściągnięty za pomocą powściągnięcia pātimokkhy, obdarzony właściwym zachowaniem i dostrzegający niebezpieczeństwo w najdrobniejszym uchybieniu, ćwiczy się poprzez przyjęcie wskazań szkolenia6.

Ten etap rozwijania cnoty polega na skrupulatnym zachowywaniu reguł pātimokkhy, która jest zestawem przepisów ustanowionych przez Buddhę, aby uregulować postępowanie mnichów. Składa ona się z 227 przepisów, które obowiązują wszystkich, którzy uzyskują pełną ordynację jako mnisi. Buddhaghosa dodatkowo wyjaśnia znaczenie powściągnięcia za pomocą pātimokkhy następująco:

pātimokkha to cnota przepisów szkolenia, bo ona uwalnia (mokkheti) tego, kto ją chroni (pāti), pilnuje jej, czyni go wolnym (mocayati) od bólów stanów utraty, itd., dlatego nazywa się pātimokkhą7.

Warto zauważyć, że w tym fragmencie daje o sobie znać zamiłowanie Buddhaghosy do analiz etymologicznych terminów związanych z praktyką buddyjską. Takie rozważania są stosunkowo częste w Visuddhimagdze.

Drugim etapem składającym się na rozwój cnoty jest według Buddhaghosy cnota powściągnięcia władz zmysłowych (indriyasaṃvarasīla). Definiuje ją zgodnie z suttami w następujący sposób:

A jak mnich strzeże bram swoich zmysłów. Widząc formę okiem… słysząc dźwięk uchem… czując zapach nosem… smakując smak językiem… odczuwając dotyk ciałem… poznając ideę intelektem, nie chwyta żadnych znaków (nimitta- głównych cech) ani szczegółów z powodu których – jeśli przebywałby bez powściągnięcia władzy intelektu – złe, niekorzystne jakości jak pożądanie lub niepokój mogłyby go prześladować. Obdarzony tym szlachetnym powściągnięciem władz zmysłowych jest on wewnętrznie wrażliwy na przyjemność płynącą z bycia bez winy. Oto jak mnich strzeże bram swoich zmysłów8.

Zaliczenie przez Buddhaghosę powściągnięcia władz zmysłowych do rozwoju cnoty jest dość oryginalnym zabiegiem. W suttach z grupy Sāmaññaphala ta praktyka jest bowiem zaliczana do grupy skupienia, a w schemacie Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżki, powściągnięcie zmysłów odpowiada właściwemu wysiłkowi (sammā vāyāma), który również zaliczany jest do grupy skupienia. Celem tej praktyki jest zapobieżenie temu, aby doświadczenie zmysłowe nie wywoływało narastania różnego rodzaju skalań. Aby właściwie zrozumieć znaczenie tej praktyki, należy zdać sobie sprawę jak buddyści rozumieli proces poznawczy. Według nich za proces rozpoznawania przedmiotów jako np. pięknych czy odpychających, było odpowiedzialne uchwycenie specjalnego znaku (nimitta) piękna czy brzydoty. Proces ten zachodził dzięki działaniu postrzegania (sañña). Postrzeganie odpowiada za ujmowanie nagiego doświadczenia za pomocą kategorii pojęciowych. Jest ono bez wątpienia niezbędne do funkcjonowania w świecie, ale w pewnych warunkach jego działanie może być szkodliwe dla praktyki medytacyjnej. Jest ono bowiem dość jednostronne i w pewien sposób zakłamuje obraz rzeczywistości. Jeżeli mnich ujrzy na przykład piękną kobietę, a nie będzie praktykował powściągnięcia władz zmysłowych, to według teorii poznania zawartej w Visuddhimagdze uchwyci znak (nimitta) piękna związany z tą kobietą. Może się to następnie stać przyczyną przyszłego pojawienia się niekorzystnych stanów mentalnych, takich jak pożądanie zmysłowe, które z kolei uczynią medytację niemożliwą.

Ktoś, kto jest zaawansowany w tej praktyce, może jednak nie zwrócić uwagi na znak piękna, ale na przykład na znak obrzydliwości i w ten sposób zapobiec przyszłemu pojawianiu się niekorzystnych stanów. W literaturze buddyjskiej można znaleźć wiele opisów takiego skutecznego zastosowania praktyki powściągnięcia władz zmysłowych. Jeden taki przykład podaje nawet sam Buddhaghosa. Jak pisze, pewnego razu obok medytującego mnicha przechodziła piękna kobieta, która mijając go, głośno się roześmiała. On, podnosząc głowę, nie zwrócił jednak uwagi na jej piękno, ale cała jego uwaga skupiła się na postrzeganiu obrzydliwości związanej z kośćmi jej zębów. Dzięki temu uruchomił się proces, który błyskawicznie doprowadził tego mnicha do stanu arahanta9. Visuddhimagga zawiera wiele tego rodzaju opowieści pełniących rolę motywującą i dydaktyczną.

Warto pamiętać, że praktyka powściągania władz zmysłowych nie ma prowadzić do postrzegania jedynie odpychających elementów rzeczywistości. Ostatecznym celem tej praktyki jest osiągnięcie takiego stanu, że każdy element doświadczenia jest przyjmowany z równowagą (upekkhā), i nie wzbudza gwałtownych emocjonalnych reakcji takich jak pożądanie, czy wstręt.

Trzecim etapem składającym się na oczyszczenie cnoty jest cnota oczyszczonego sposobu życia (ājīvapārisuddhisīla). Chodzi o to, aby medytujący unikał niewłaściwych sposobów życia. Mnich, który dąży do tego celu, powinien zdobywać swoje podstawowe przybory, a więc szaty, jedzenie i lekarstwa, tylko w zgodzie z zasadami obowiązującymi we wspólnocie mnichów. Może je uzyskiwać albo jako jałmużnę od świeckich, albo bezpośrednio poprosić o zaproszenie ze strony wiernych wyznawców. Zakazane jest surowo wysuwanie fałszywych twierdzeń na temat własnych osiągnięć na drodze do wyzwolenia, tak aby podnieść swój prestiż w oczach świeckich. Musi też unikać takich metod jak: intrygi, perswazja, mówienie nie wprost, bagatelizowanie (umniejszanie), czy też dążenie do zysku w swoich kontaktach ze świeckimi10.

Ostatnim etapem składającym się na oczyszczenie cnoty, jest cnota w użytkowaniu przyborów (paccayasannissitasīla), będąca niejako kontynuacją poprzedniego etapu. Po uzyskaniu swoich przyborów we właściwy sposób, mnich musi używać ich z uważnością, świadomy ich właściwego celu, jakiemu służą podczas jego kontemplacyjnego życia. Buddhaghosa powtarza po prostu w tym miejscu standardowe formuły z sutt takie jak ta:

Używa szaty tylko dla ochrony od zimna, od gorąca, od kontaktu z gzami, muchami, wiatrem, palącymi i pełzającymi rzeczami i tylko w celu zakrycia intymnych części ciała11.

Podobne formuły odnoszą się do zastosowania innych przyborów. Dzięki takiemu postępowaniu medytujący może uniknąć pokusy używania przyborów w celu zapewnienia sobie wygód i przyjemności. Korzyści płynące z takiego rozwoju cnoty opisuje Sāmaññaphala Sutta:

A jak mnich jest zadowolony? Tak jak ptak, gdziekolwiek podąża, leci ze skrzydłami jako jedynym ciężarem, tak i on jest zadowolony z zestawu szat, które okrywają jego ciało i z jedzenia, które zaspakaja jego głód. Gdziekolwiek się udaje, zabiera tylko najbardziej potrzebne rzeczy ze sobą. Oto jak mnich jest zadowolony12.

Po omówieniu czterech powściągnięć składających się na rozwój cnoty, Buddhaghosa dokonuje dość oryginalnego powiązania ich z czterema z pięciu elementów składających się na schemat pięciu władz (indriya), lub identyczny z nim schemat pięciu sił (bala). I tak, powściągnięcie pātimokkhy jest przyjmowane z zastosowaniem wiary13, a powściągnięcie władz zmysłowych jest przyjmowane z pomocą uważności, ponieważ: towarzyszy mu uważność, bowiem kiedy funkcje władz zmysłowych są wsparte przez uważność, nie istnieje wtedy podatność na inwazję pożądliwości i reszty (skalań)14. Oczyszczenie sposobu życia podejmowane jest z zastosowaniem energii, a cnota w użytkowaniu przyborów z zastosowaniem zrozumienia, ponieważ: ten kto jest obdarzony zrozumieniem jest w stanie ujrzeć korzyści i niebezpieczeństwa wypływające z zastosowania przyborów15.

Omówienie czterech etapów oczyszczenia cnoty kończy pierwszy rozdział Visuddhimaggi. Istnieją jednak bardziej zaawansowane praktyki pozwalające na dalsze oczyszczenie cnoty. Chodzi tutaj o praktyki ascetyczne (dhutaṅga), których omówieniu poświęcony jest drugi rozdział. Jak zaznacza Buddhaghosa, medytujący dążący do rozwoju cnoty, powinien podjąć praktyki ascetyczne, aby w jeszcze większym stopniu udoskonalić takie specjalne jakości jak mała ilość pragnień czy zadowolenie16. O ile jednak omówione wcześniej cztery powściągnięcia obowiązują wszystkich mnichów, to wykonywanie praktyk ascetycznych nie jest obligatoryjne i zależy od indywidualnej decyzji praktykującego. Praktyki ascetyczne zostały wprowadzone przez Buddhę na wyraźne żądanie grupy mnichów pod przewodnictwem Devadatty, kuzyna Buddhy i późniejszego sprawcy pierwszej schizmy w obrębie Saṅghi. Nie uznawali oni systemu praktyk wyłożonych przez Buddhę za dostatecznie surowych. Dhutaṅga zyskały z czasem dużą popularność wśród praktykujących mnichów. Warto tu wspomnieć, że stanowiły one ważny element systemu praktyki uprawianej przez odnowicieli tajskiej tradycji leśnej – Ajahna Sao i Ajahna Muna. Są one zresztą uprawiane przez tajskich leśnych mnichów do dzisiaj. Buddhaghosa szczegółowo omawia trzynaście rodzajów praktyk ascetycznych. Warto je pokrótce omówić, bo jest to element nowy w stosunku do sutt kanonu pāḷijskiego, które takich opisów nie zawierają. Charakteryzując w ogólny sposób dhutaṅga, Buddhaghosa znów stosuje rozważania etymologiczne: Wszystkie te są praktykami (aṅga) mnicha który jest ascetą (dhuta), ponieważ strząsnął (dhuta) skalanie poprzez przyjęcie którejś z nich17. Na dhutaṅga składają się:

1) Praktyka odzianego w łachmany, która polega na tym, że mnich nie uzyskuje swoich szat od świeckich wyznawców, ale musi je sam sobie znaleźć. Dopuszczone są różne sposoby uzyskania szaty, takie jak: znalezienie jej na cmentarzu, znalezienie nadpalonej szaty, stratowanej przez bydło, podniszczonej przez insekty, choć co ciekawe może ona zostać też podarowana przez dewów (deva) lub wytworzona przy użyciu nadprzyrodzonych mocy (iddhi);

2) Praktyka noszącego trzy szaty, która polega na tym, że mnich ogranicza się tylko do trzech zestawów szat;

3) Praktyka spożywającego jałmużnę, która polega na tym, że mnich uzyskuje swoje jedzenie tylko jako jałmużnę, nigdy z innych źródeł;

4) Praktyka chodzącego od domu do domu, polegająca na tym, że mnich udający się po jałmużnę nie ogranicza się tylko do mieszkań, co do których wie, że zostanie w nich dobrze przyjęty i otrzyma dobre jedzenie, ale odwiedza po kolei wszystkie domy w wiosce;

5) Praktyka jedzącego w ciągu jednego posiedzenia polega na tym, że mnich spożywa jedzenie tylko raz dziennie;

6) Praktyka jedzącego z miski, polegająca na tym, że mnich ogranicza się do jedzenie tylko takiej ilości pokarmu, jaki zmieści się w jego misce i niczego więcej;

7) Praktyka odmawiającego późniejszego jedzenia. Ta praktyka polega na tym, że mnich po otrzymaniu pokarmu jako jałmużny nie domaga się już dodatkowych porcji jedzenia;

8) Praktyka mieszkającego w lesie polega na tym, że mnich rezygnuje z życia w wiosce i zawsze o świcie musi przebywać w lesie;

9) Praktyka żyjącego u korzeni drzew polega na tym, że mnich nie mieszka w zadaszonych pomieszczeniach;

10) Praktyka żyjącego na otwartej przestrzeni polega na tym, że mnich nie tylko nie może żyć w wiosce, ale nie może nawet mieszkać pod drzewem;

11) Praktyka żyjącego na cmentarzu. Buddhaghosa profilaktycznie zaleca, aby mnich uprawiający tą praktykę zdefiniował wszystkie obiekty, dopóki trwa dzień, aby nie przyjęły przerażających kształtów w nocy18;

12) Praktyka używającego wszystkich rodzajów łóżek polega na tym, że mnich nie dąży do spania w wygodnych, luksusowych łóżkach, ale zadowala się każdym dostępnym;

13) Praktyka siedzącego, polegająca na tym, że mnich odmawia przyjmowania pozycji leżącej. Wypoczywa i śpi zawsze w pozycji siedzącej, choć oczywiście nie ma żadnych zakazów wstawania i chodzenia.

Jak widać, wśród trzynastu praktyk ascetycznych występują zarówno dość łagodne praktyki, jak i bardzo surowe, które niewiele różni od ascezy uprawianej przez dżinistów. Buddhaghosa opisuje przy okazji każdej z praktyk stopnie jej zaawansowania, sytuacje, w których praktyka zostaje złamana i korzyści płynące z danej praktyki. I tak na przykład ktoś praktykujący najłagodniejszą formę praktyki siedzącego może używać specjalnych pasków mocujących, a nawet krzeseł z oparciem, które są zakazane na najwyższym stopniu zaawansowania. Z kolei zyski płynące z praktyki życia na cmentarzu podsumowuje Visuddhimagga w następujący sposób:

Zyski są następujące: uzyskuje on pamięć o śmierci, żyje pilnie, dostępny jest znak obrzydliwości, pożądanie dla przedmiotów zmysłowych jest usunięte, ma świadomość naglącej potrzeby praktyki, porzuca próżne dbanie o zdrowie, usuwa strach i obrzydzenie, istoty nie-ludzkie szanują go i oddają mu cześć, żyje w zgodzie z zasadami małej ilości pragnień19.

Opis dhutaṅga kończy pierwszą część Visuddhimaggi poświęconą rozwojowi cnoty. W ten sposób opisane zostaje też pierwsze z siedmiu oczyszczeń – Oczyszczenie Cnoty (sīlavisuddhi).


Spis treści:

Wstęp
Rozdział 1
Rozdział 2
Rozdział 3
Rozdział 4

O autorze

small.jpg

Grzegorz Polak
zobacz inne publikacje autora

Grzegorz Polak pracuje na Wydziale Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W swoich badaniach zajmuje się przede wszystkim próbami rekonstrukcji soteriologicznej i medytacyjnej doktryny pierwotnego buddyzmu oraz jej późniejszej ewolucji w ramach buddyzmu Theravādy aż po czasy współczesne.

Artykuły o podobnej tematyce:

Sprawdź też TERMINOLOGIĘ


Poleć nas i podziel się tym artykułem z innymi: Facebook

Chcąc wykorzystać część lub całość tego dzieła, należy używać licencji GFDL: Udziela się zgody na kopiowanie, dystrybucję lub/i modyfikację tego tekstu na warunkach licencji GNU Free Documentation License w wersji 1.2 lub nowszej, opublikowanej przez Free Software Foundation.

gnu.svg.png

Można także użyć następującej licencji Creative Commons: Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0

cc.png

Źródło: dostarczone przez autora © Grzegorz Polak (2014)

Czyta: Bartłomiej Filip

Image0001%20%281%29.png

Redakcja portalu tłumaczeń buddyjskich: http://SASANA.PL/