Nibbāna
Sanskryt nirvāna: dosł. Wygaśnięcie (nir + √vā stać się wygasłym). Według komentarzy jest to Wolność od Pragnienia (nir + vana). Nibbāna stanowi najwyższy i ostateczny cel wszelkich Buddyjskich aspiracji, czyli całkowite wygaśnięcie tej utwierdzającej życie woli, która manifestuje się jako chciwość, nienawiść, ułuda i uparte przywiązanie do istnienia. Jest ona więc ostatecznym i całkowitym wyzwoleniem od całego przyszłego odradzania, starości, choroby i śmierci, od wszelkiego cierpienia i bólu (porównaj parinibbāna).
"Wyzwolenie od chciwości, wyzwolenie od nienawiści, wyzwolenie od ułudy - to nazywane jest Nibbāną" (S. XXXVIII. 1).
Dwoma aspektami Nibbāny są:
(1) Całkowite Wygaśnięcie Skalań (kilesa-parinibbāna) także nazywane sa-upādi-sesa-nibbāna (patrz It. 41), czyli Nibbana z wciąż pozostającymi skupiskami istnienia (patrz upādhi). Następuje to, gdy osiągany jest poziom Arahata, doskonałej świętości (patrz ariya-puggala).
(2) Całkowite Wygaśnięcie Skupisk Istnienia (khandha-parinibbāna) także nazywana an-upādi-sesa-nibbāna (patrz It. 41, A. IV, 118), czyli Nibbāna pozbawiona pozostających skupisk, innymi słowy dojście do spoczynku lub raczej nie kontynuowania już więcej tych fizyko-mentalnych procesów istnienia. Następuje to w chwili śmierci Arahata. (Załącznik)
Czasem oba aspekty następują w jednym i tym samym momencie, tzn. w chwili śmierci Arahata, patrz sama-sīsī.
"O Mnisi, to prawdziwie jest spokojem, to jest najwyższe, a dokładnie koniec wszelkich formacji, porzucenie wszelkich poziomów odradzania się, ustanie przywiązania, wolność od przywiązania, wygaśnięcie, Nibbāna." (A. III, 32)
"Rozradowany Pożądaniem (rāga), rozwścieczony przez Gniew (dosa), oślepiony przez Złudzenia (moha), owładnięty, z umysłem usidlonym, człowiek zmierza ku własnej ruinie, ku ruinie innych, ku ruinie obu i doświadcza mentalnego bólu i goryczy. Lecz jeżeli pożądanie, gniew i ułuda zostaną porzucone, człowiek nie zmierza ani ku własnej ruinie, ani ruinie innych, ani obu i nie doświadcza mentalnego bólu i goryczy. W taki sposób Nibbāna jest widoczna w tym życiu, natychmiastowa, zapraszająca, przyciągająca i do zrozumienia przez mądrych." (A. III, 55)
"Podobnie jak lita skała pozostaje niewzruszona przez wiatr, tak też ani przedmioty wzroku, ani dźwięki, ani zapachy, ani smaki, ani doznania dotyku, ani to co pożądane, czy niepożądane nie mogą doprowadzić kogoś takiego do chwiejności. Niezachwiany jest jego umysł i wyzwolenie jest osiągnięte." (A, VI, 55)
"Prawdziwie istnieje Niezrodzone, Niepowstałe, Niestworzone, Niewytworzone. Jeżeli by nie istniało Niezrodzone, Niepowstałe, Niestworzone, Niewytworzone ucieczka ze świata rzeczy zrodzonych, powstałych, stworzonych, wytworzonych nie byłaby możliwa." (Ud. VIII, 3)
Nigdy nie dość powtarzania i podkreślania, że koniecznym wstępnym warunkiem - nie tylko dla samego osiągnięcia Nibbāny, ale także dla jej analitycznego zrozumienia - jest pełne zrozumienie prawdy o anattā, czyli braku "ja" i niesubstancjalności wszelkich form istnienia. Bez takiego zrozumienia nieuchronnie błędnie pojmuje się Nibbānę - zgodnie z nauczaniem materialistyczym lub metafizycznym - jako unicestwienie "ja" lub stan wiecznego istnienia, w który to jakieś "ja" lub osoba wstępuje.
Dlatego powiedziane jest:
"Jedynie cierpienie istnieje, nie można odnaleźć cierpiącego,
Istnieje działanie, lecz nie ma czyniącego go,
Nibbāna istnieje, lecz nie człowiek w nią wstępujący,
Istnieje ścieżka, lecz nie widać nikogo nią kroczącego."
(Vis.M. XVI)
Literatura: Teksty na temat Nibbāny, patrz magga. Patrz Vis.M. XVI. 64ff.
Anattā and Nibbāna autorstwa Nyanaponika Thera (WHEEL 11).
The Buddhist Doctrine of Nibbāna autorstwa Czcigodnego P. Vajiranana oraz F. Story (WHEEL 165/166).