SERCE

(HEART)
Serce (hadaya) to wyspecjalizowany, cztero-komorowy mięsień, który pompuje krew przez ciało. Według wczesnej analizy buddyjskiej, jest to jedna z trzydziestu jeden części ciała. W niefilozoficznym dyskursie przez całą Tipitakę, słowo „serce” użyte jest tam, gdzie oczekiwalibyśmy zobaczyć słowo „umysł”, a samo serce jest często kojarzone z różnymi emocjami. Czytamy o czyimś „sercu rozdzieranym przez smutek” (Ja.V,180), o posiadaniu „spokojnego serca” (A.V,64), „oszalałego serca” (Ja.IV,415) i o „poznaniu serca innej osoby” (M.I,32). Buddha powiedział, że jego słowa „idą prosto do serca” (hadayaṃ gamā). Wcześni myśliciele abhidhammy rozmyślali nad kwestią tego, co mogłoby być fizycznym siedliskiem świadomości, choć nigdy nie zdecydowali się na żaden określony organ. Później spekulacja abhidhammy zdecydowała, że jest to serce (hadayavatthu). Dzisiaj wiemy, że to mózg (matthaluṅga) jest fizyczną bazą świadomości, chociaż prawdą jest, że wydaje nam się, iż odczuwamy pewne silne emocje w splocie słonecznym, tuż obok serca.

SKROMNOŚĆ

(MODESTY)
Skromność (appicchatā lub hiri) to cecha bycia bezpretensjonalnym w stosunku do swoich cnót lub osiągnięć. W niektórych religiach pokora, a nawet samoponiżanie jest uważane za dobre, ponieważ wskazuje na uznanie grzeszności rodzaju ludzkiego i szczerego strachu przed Bogiem. W buddyzmie ocenianie siebie powyżej swojej rzeczywistej wartości jest dumą (māna), podczas gdy celowe niedocenianie się jest pewnym rodzajem wstecznej dumy (hinamāna). Pokora to niedocenianie swojej prawdziwej wartości, podczas gdy skromność to bycie świadomym swojej prawdziwej wartości bez bycia dumnym lub zadowolonym z siebie. Prawdziwie skromni ludzie są w stanie zobaczyć siebie takimi, jakimi naprawdę są i cieszyć się swoimi dobrymi cechami bez popadania w próżność i samo-reklamę, oraz rozpoznać swoje wady bez wstydu lub samopotępienia. Raz Buddha wspomniał pewnym mnichom, że jego świecki uczeń Hatthaka posiadał siedem wspaniałych i niesamowitych cech. Były to ufność, cnota, kultura osobista, szacunek do samego siebie, wiedza, szczodrość i mądrość. Później, gdy Hatthaka dowiedział się jak Buddha go chwalił, skomentował to: „Mam nadzieję, że w pobliżu nie było wtedy żadnych ludzi świeckich” Gdy ten komentarz dotarł do Buddhy, powiedział: „Dobrze! Bardzo dobrze! Jest on prawdziwie skromny i nie chce, aby jego dobre cechy były znane innym. Tak więc można naprawdę rzec, iż Hatthaka przystrojony tą ósmą wspaniałą i niesamowitą cechą – skromnością” (A.IV,217).

SKUPIENIE, WŁAŚCIWE

(CONCENTRATION, RIGHT)

Właściwe skupienie (sammā samādhi) jest ósmym stopniem na buddyjskiej Szlachetnej Ośmiorakiej Ścieżce i podstawowym elementem owocnej medytacji. W pismach jest określone jako "każde zjednoczenie umysłu" (M.I,301) i bywa czasem nazywane "jednopunktowością umysłu" (ekodibhāva). Istnieje wiele korzyści płynących ze skupienia. Uwaga jest zogniskowana na przedmiocie przez dłuższy czas, co pozwala lepiej go poznać i przez to odgrywa kluczową rolę w rozwijaniu mądrości. Jeśli koncentracja zostanie rozwinięta, możliwe jest zwrócenie uwagi na dowolny obiekt, w przeciwieństwie do ciągłego przeskakiwania z jednej rzeczy na inną, co zwykle ma miejsce. Zdolność ta zmniejsza bezużyteczne śnienie na jawie, zmartwienia i niepożądane, natrętne myśli, dzięki czemu daje pewien stopień spokoju i wyciszenia. W medytacji buddyjskiej skupienie jest zazwyczaj rozwijane poprzez praktykowanie uważności oddechu (M.III,82).

Według Buddhy istnieje kilka rzeczy, które można wykonać w celu wspomożenia rozwoju koncentracji. Pierwszą z nich jest podążanie za Wskazaniami. Upraszcza to życie i zmniejsza możliwość wyrzutów sumienia, zakłopotania i konfliktów z innymi, wzburzającymi umysł. Inną rzeczą jest to, co Buddha nazwał pilnowaniem bram zmysłów (indriya saṃvara), co oznacza nieszukanie sytuacji, które nadmiernie pobudzają umysł (D.I,70). Co więcej, istnieje bezpośrednie powiązanie między skupieniem a fizyczną wygodą i psychologicznym dobrostanem. Utrzymywanie rozluźnionej, wygodnej pozycji podczas medytacji pozwala bez przymuszania uspokoić się ciału. Podobnie, skupienie ułatwia pogodne, radosne nastawienie. Buddha powiedział, że "z zadowolenia przychodzi błogość, bycie błogim uspokaja ciało, ze spokojnym ciałem jest się szczęśliwym, a szczęśliwy umysł staje się skupiony" (D.I,74)

Tranquillity and Insight, A.Sole-Leris, 1992.

SŁAWA

(FAME)

Sława (kitti) jest stanem bytu, znanym przez dużą liczbę ludzi, któremu zazwyczaj towarzyszy podziw, pochwała i szacunek. Buddha zauważył, że ci którzy osiągają sławę, mogą z łatwością stać się aroganccy, bezmyślni i uzależnieni od pochwał, dlatego ostrzegł swoich uczniów, by unikali sławy, gdzie tylko się da. Mądrze zaobserwował też, że niektórzy nauczyciele utrzymują swoją prawość jedynie do momentu, w którym stają się sławni, po czym [ich właściwe zachowanie] zaczyna zanikać (M.I,318). Raz powiedział: „Znałem pewną osobę – w której myślach czytałem - która nie skłamałaby nawet na rzecz złotej misy wypełnionej srebrem. A jednak widziałem tę samą osobę, mówiącą rozmyślne kłamstwa, ponieważ jej umysł został opanowany i przepełniony obsesją na punkcie zysku, honoru i sławy” (S.II,233).

SŁONIE

(ELEPHANTS)

Słoń azjatycki (hatthi, gaja lub nāga) - olbrzymie zwierze lądowe, posiada grubą, szarą skórę, olbrzymie uszy oraz wydłużony, chwytny nos, zwanym trąbą. Błędem byłoby stwierdzenie, że słoń jest w buddyzmie “świętym zwierzęciem”, tzn., że wierzy się, iż stworzenie to posiada jakiekolwiek duchowe czy święte przymioty. Niemniej jednak buddyści już w starożytności zauważyli, i byli pod wrażeniem tego, że słonie mogą być tresowane przez ludzi - istoty wielokrotnie mniejsze od nich. A jest tak dzięki temu, że zachowują się one w sposób delikatny i rozważny, dzięki temu, że są cierpliwe oraz inteligentne. Przez całą Tipitakę, Buddha jak i inni oświeceni ludzie, często są porównywani do słoni. Gdy Dona spotkał Buddhę, ten siedział u podstawy drzewa i wyglądał niczym “piękny, budzący zaufanie, z opanowanymi zmysłami i jasnym, wyciszonym umysłem, całkowicie spokojny i opanowany niczym oswojony, uważny, doskonale wytresowany słoń” (A.II,36). Buddha nigdy nie spoglądał przez ramię, gdy chciał ujrzeć co jest za nim, lecz odwracał sie cały tak, jak robią to słonie. Określane to było jako “spojrzenie słonia” (D.II,122). W jednym ze znakomitych wierszy, należącym do świętych tekstów, cnoty Buddhy są porównywane do różnych części ciała szlachetnych, majestatycznych słoni. “Delikatność i niewinność są jego przednimi nogami; prostota i celibat jego tylnymi nogami. Zaufanie jest jego trąbą, opanowanie jego białymi kłami, uważność jego szyją, a mądrością jego głowa… Dhamma jest jego brzuchem a odosobnienie jego ogonem. Medytowanie, skupienie na oddechu i bycie w pełni opanowanym, ten wspaniały słoń chodzi, stoi, i siedzi z pełnym spokojem, jest w pełni wyćwiczony, osiągnął doskonałość” (A.III,346-7).
Buddha prawdopodobnie posiadał szczególne zamiłowanie do słoni, sądząc po tym, jak często do nich nawiązywał. Sprawia wrażenie bycia pod urokiem ich inteligencji, uważności, ich rozważnego zachowania, oraz usposobieniem do samotnego życia w dżungli (głównie samców). Powiedział: “W tym znaczeniu oświecony mędrzec oraz słoń z kłami długimi niczym korpus pługu są zgodni, oboje miłują odosobnienie lasu” (Ud.42). W pewien sposób Buddha nawet uważał słonie za lepsze od ludzi. Pessa, trener słoni, powiedział raz do Buddhy: “ludzie są skomplikowani, podczas gdy zwierzęta są proste, bezpośrednie. Mogę jechać na słoniu, który jest w trakcie treningu, w czasie jaki potrzebny jest, by przebyć do Campa i z powrotem. Słoń ten ujawni wszelkie formy nieuczciwości, oszustwa czy dwulicowości. Nasi służący, posłańcy czy pracownicy natomiast mówią jedno, robią drugie a myślą zupełnie co innego”. Buddha przyznał Pessie rację (M.I,340). Możliwe, że najbardziej zachwycającą i najbardziej znaną przypowieścią Buddhy jest ta, o ślepcu i słoniu. (Ud.68-9).

SOBÓR

(COUNCIL)

Szósty Sobór Buddyjski, Yangon, 1956

Sobór (saṅgīti) to zgromadzenie grupy ludzi dla jakiegoś szczególnego celu. Palijskie słowo dosłownie znaczy "spotykanie się (sam) w celu śpiewania, recytacji (gīti)". Po odejściu Buddhy, starsi mnisi zadecydowali zwołać radę, aby uzgodnić Jego nauczanie i je zapamiętać tak, by zostało zachowane dla przyszłych pokoleń. To spotkanie, nazwane Pierwszym Soborem zostało zwołane w jaskini Sattapaṇṇi niedaleko Rājagaha i uczestniczyło w nim pięciuset arahatów. (Vin.II,283-88). Mniej więcej sto lat później zwołano drugą sobór w Vesāli, aby rozpocząć dyskusję na temat dyscypliny monastycznej, po której ponownie wyrecytowano i uzgodniono nauczanie. (Vin.II,293-306). Zgodnie z tradycją, król Aśoka zwołał trzecią radę w Patna, jakkolwiek brak pewnych historycznych dowodów. Mówi się, że niezgodności wewnątrz Saṅghi zostały rozwiązane, błądzący mnisi i mniszki wykluczeni, a misjonarze wysłani do różnych regionów Indii i dalej by głosić Dhammę. Po tym, buddyzm stopniowo rozpadł się na różne odłamy i nie było już możliwe zwołanie rady reprezentującej wszystkich buddystów, chociaż różne państwa czasami zwoływały swoje rady.

W 1956 roku rząd birmański zwołał zgromadzenie nazwane Szóstym Soborem w Rangunie, co mimo iż było staraniem Theravādy, spotkało się z ledwie letnim poparciem innych theravādyjskich państw. Po tym soborze opublikowano nową i poprawioną edycję Tipiṭaki.

SPOKÓJ UMYSŁU

(EQUANIMITY)
Spokój umysłu (upekkhā) jest cechą stanu emocjonalnej ciszy, zbalansowania i zrównoważenia, szczególnie w konfrontacji z trudnymi sytuacjami. Niekiedy używa się także terminu równowaga (susamahita) lub koncentracja (majjhatta). Spokój umysłu jest ostatnią z brahmavihār i jest jednym ze sposobów wyrażania się miłości. Może być trudnym, a nawet niemożliwym, zachowanie przyjaznych uczuć do osoby, która nas zraniła lub jest nieusprawiedliwienie zła. Można wyrazić miłość do kogoś takiego, pozostając spokojnym, nieporuszonym i wolnym od nienawiści. Z takiej pozycji łatwiej będzie otworzyć się na tę osobę – jeśli rozwinęliśmy silnie miłość. Spokój umysłu jest także umiejętnym sposobem reagowania na pokusy, prowokacje i bodźce zmysłowe, atakujące nas każdego dnia. Pozwala zachować równowagę i, jak powiedział Buddha, „przejść po wybojach, zachowując równowagę” (S.I,4).

Spokój umysłu bywa mylony z obojętnością, jednakże łatwo jest je rozróżnić. Jeśli pozostajemy spokojni i nieporuszeni, ponieważ rozumiemy, że ekscytacja i poruszenie są niewłaściwe, nieusprawiedliwione czy bezużyteczne – można nazwać ten stan spokojem umysłu. Jeśli pozostajemy nieporuszeni i niezaangażowani, ponieważ jesteśmy zajęci lub też po prostu nie obchodzi nas coś – wtedy jest to obojętność. Spokój umysłu wyrasta z wiedzy, niewzruszoności pozbawionej ignorancji i egoizmu.

STAN PRZEJŚCIOWY

(IN-BETWEEN STATE)
Niektórzy ludzie są przekonani, że po śmierci świadomość jest na chwilę zawieszana, zanim człowiek się odrodzi. Jest to nazywane stanem przejściowym (antarabhava). Niektórzy twierdzą, iż stan ten trwa przez siedem dni, inni że przez czternaście, a jeszcze inni, że przez czterdzieści dziewięć. O stanie przejściowym nie wspomina żaden fragment Tipiṭaki, ale możemy założyć, że istnieje trwająca przez pewien czas przerwa przed ponownym ucieleśnieniem i kolejnym odrodzeniem. Dostępne zapłodnione jaja nie mogłyby odpowiadać liczbie ludzi, którzy właśnie umarli oraz świadomości poszukujących ponownego ucieleśnienia, a zatem musi wystąpić pewien czas oczekiwania.

SZCZĘŚCIE

(HAPPINESS)
Szczęście (sukha) to uczucie komfortu, dobrobytu i zadowolenia, które może być zarówno łagodne jak i intensywne, a także chwilowe lub trwałe. Buddha wyróżniał szczęście doczesne, które zależne jest od zmysłowości, oraz szczęście duchowe, które pochodzi od cnotliwości i stopniowego uwalniania umysłu. Niektóre przykłady szczęścia doczesnego, o których Buddha mówił jako o słusznych i wartych wysiłku to szczęście posiadania, majętności i wolności od długów (A.II,68). Poczucie osiągnięcia polegające na wyróżnieniu się w wybranej profesji i zarabianiu w ten sposób na dostatnie życie, może sprawić, że człowiek będzie szczęśliwy (D.I,51). Na wyższym poziomie, niektóre z rzeczy prowadzących do duchowego szczęścia to praktykowanie Wskazań (D.I,69), bycie sprawiedliwym (A.I,294), uspokojenie zmysłów (D.I,69), myślenie i radość ze świadomości swoich dobrych uczynków (Dhp.16), opanowanie umysłu (Dhp.35), zdolność do miłości pomimo bycia otoczonym ludźmi, którzy nienawidzą (Dhp.197) oraz bycie spokojnym (Dhp.202). Najwyższe i najbardziej wyrafinowane szczęście wynika z osiągnięcia oświecenia (Dhp.203). Wziąwszy pod uwagę te dwa poziomy szczęścia, Buddha radził: „Jeśli poprzez porzucenie doczesnego szczęścia, można osiągnąć wyższe szczęście, to mądra osoba powinna to zrobić, widząc to jako jeszcze bardziej wzbogacające szczęście” (Dhp.290). Szczęście odgrywa ważną rolę w medytacji, ponieważ towarzyszy rozwojowi stabilnej i nie wymagającej wysiłku koncentracji. Buddha powiedział: „Umysł, który jest szczęśliwy, staje się skoncentrowany” (sukhino cittaṃ samādhiyati, D.I,73).

SZCZODROŚĆ

(GENEROSITY)
Szczodrość (dāna lub cāga) to radosna chęć dzielenia się z innymi tym, co się ma. W Buddyzmie szczodrość widziana jest jako strategia służąca osłabieniu chciwości, jako sposób pomocy innym i środek do zmniejszenia ekonomicznych różnic w społeczeństwie. Ponieważ jest ona jedną z kardynalnych cnót buddyjskich, Buddha miał bardzo dużo do powiedzenia na temat dawania i dzielenia się. Powiedział, że możemy dawać gościom, tym którzy wybierają się w podróż, chorym, głodnym, biednym, a pierwociny można ofiarowywać mnichom, mniszkom lub nauczycielom duchowym (A.III,41). Buddha radził, że gdy dajemy lub dzielimy się, powinniśmy dawać z szacunkiem, uważnie i jeśli to możliwe, własnymi rękami; dawać rzeczy, które przyniosą korzyść biorącemu, po uprzednim rozważeniu tego, jakie korzyści może im ów dar przynieść (A.III,172). Prosił, abyśmy za pomocą typowych umiejętności i wglądu patrzyli poza faktyczną, materialną rzecz, którą dajemy, aby zobaczyć co tak naprawdę da ona innym. Dlatego mówił np.: „Dając jedzenie, człowiek daje także życie, piękno, szczęście, siłę i inteligencję; a dając te pięć rzeczy, on także ma w tym swój udział, tak teraz, jak i później” (A.III,42). Widząc wartość dostarczania innym potrzebnych im rzeczy, Buddha przypominał nam, że najwspanialszą, najbardziej pomocną i najcenniejszą rzeczą, jaką możemy dać innym, jest Dhamma (Dhp.354). Jednak trzeba patrzeć na wszystko z odpowiedniej perspektywy. Danie chorej osobie książki na temat Buddyzmu, gdy desperacko potrzebuje ona lekarstwa lub lekarza, jest nie tylko niewłaściwe, ale pozbawione mądrości i współczucia. Ta kwestia jest naświetlona przez pewien przypadek z życia Buddhy. Pewien człowiek był tak zdeterminowany, aby usłyszeć Dhammę, że przybył na miejsce, w którym przemawiał Buddha zaraz po długim dniu pracy. Nie dał sobie nawet czasu na odpoczynek, kąpiel czy zjedzenie. Buddha dowiedziawszy się o tym, poprosił mnichów, aby zanim rozpocznie się mowa Dhammy, dali mężczyźnie coś do zjedzenia, (Dhp.a,262).
Dāna - The Development of its Concept and Practice, T. Endo, 1987. (Dāna – Rozwój jej Pojęcia i Praktyki, T. Endo, 1987.)

SZLACHETNA OŚMIORAKA ŚCIEŻKA

(NOBLE EIGHTFOLD PATH)

Szlachetna Ośmioraka Ścieżka (ariya aṭṭhaṅgika magga) to ostatnia z Czterech Szlachetnych Prawd, centralnych nauk buddyzmu. Jest nazywana szlachetną (ariya), ponieważ uszlachetnia każdego, kto ją praktykuje; a ścieżką (magga) nazywana jest dlatego, gdyż wiedzie z jednego miejsca do innego, od rozpaczy saṃsāra do wolności Nirvāṇy. Szlachetna Ośmioraka Ścieżka jest czasem nazywana także „Drogą Środka”, ponieważ przemawia ona za stylem życia, który unika zarówno samoumartwiania, jak i hedonizmu. Stopnie Ośmiorakiej Ścieżki to:
1. Właściwy Pogląd (sammā diṭṭhi); 2. Właściwe Intencje (sammā saṅkappa); 3. Właściwa Mowa (sammā vācā); 4. Właściwe Działanie (sammā kammanta); 5. Właściwy Sposób Życia (sammā ājīva); 6. Właściwy Wysiłek (sammā vāyāma); 7. Właściwa Uważność (sammā sati); 8. Właściwe Skupienie / Koncentracja (sammā samādhi)
Tradycyjnie Szlachetna Ośmioraka Ścieżka podzielona jest na trzy części – moralność, skupienie i mądrość. Inny użyteczny sposób podziału to praktyka intelektualna, praktyka etyczna oraz praktyka psychologiczna.

(por. - The Noble Eightfold Path, Bhikkhu Bodhi, 1984.)

SZTUKA

(ART)
Sztuka (kalā) jest stosowaniem wyobraźni do upiększania rzeczy lub do przedstawiania idei i uczuć w obrazach, rysunkach i rzeźbie. Buddha miał niewiele do powiedzenia na temat sztuki, ale bez wątpienia dostrzegał jej wartość, gdyż powiedział, że mnisi i mniszki mogą upiększać swe klasztory, malując je różnym kolorami i dekorując je wzorami geometrycznymi i kwiatowymi (Vin.II.117).

W urywku z Vinayi Sarvāstivādinów możemy znaleźć dowód na to, że w I wieku po Chr. klasztory były wymyślnie malowane: "W głownej bramie powinno być malowidło ducha (yakkha) trzymającego maczugę, na werandzie reprezentacje wielkich cudów, sfer istnienia, koła życia i śmierci oraz Jātak; na drzwiach do głownej świątyni duch trzymający girlandę kwiatów, w sali mnichów i starszych nauczających Dhammy; w sali jadalnej ducha trzymającego pożywienie a na drzwiach do spiżarni ducha trzymającego żelazny hak. Na studni powinny być malowidła smokopodobnych istot (nāga) wraz z dzbanami, w łaźniach sceny z piekielnych światów, w sali szpitalnej Tathāgāthę pomagającego chorym, w toaletach horror z krematoriów a w salach sypialnych szkielety, kości i czaszki."

W Mahāvastu znajduje się debata w formie opowieści o tym, co jest największe – władza, sztuka, inteligencja, piękno fizyczne czy zasługi. Zakończenie opowieści rozstrzyga, że zasługi są największe z tej piątki. W miarę rozprzestrzeniania się Buddyzmu w ciągu kolejnych stuleci po odejściu Buddhy, jego nauki były bodźcem dla rozwoju wszystkich sztuk – malarstwa, rzeźby, poezji, teatru, w mniejszym stopniu również muzyki – i były inspiracją dla dzieł sztuki o znacznej i trwałej wartości. W ciągu ostatnich kilku stuleci, kreatywność artystów buddyjskich zdaje się spadać, a większość z najlepszych dzieł jest najwyżej dobrą kopią wcześniejszych form.

(por. - Buddhist Art and Architecture, R.E. Fisher, 1993.)