„Uważność jest zawsze właściwa” – czyżby? Z takim przekonaniem spotkałem się u wielu zachodnich nauczycieli vipassany, którzy stwierdzali: „Abhidhamma uczy, że «uważność jest zawsze właściwa»”. Ale czy uważność (sati) rzeczywiście jest zawsze właściwa?

W samych suttach znajdziemy co najmniej 42 fragmenty traktujące o „niewłaściwej uważności” (micchatta sati)¹. Wydaje się więc, że Buddha nie postrzegał uważności jako czegoś każdorazowo właściwego.

„Ale Abhidhamma głosi…” Cóż, nie polegałbym zbytnio na Abhidhammie, jeśli chodzi o rozumienie nauk Buddhy! Abhidhamma to projekt dekonstrukcjonistyczny, mający na celu rozbicie wszystkich elementów składowych [po to by je przedstawić w nowej, spójnej formie]. Bez wątpienia jest to interesujący zamysł, ale nie umożliwia pełnego zrozumienia nauki. To tak, jakby rozmontować rower, a potem usilnie dążyć do odczuwania stanów towarzyszących szaleńczej jeździe ze szczytu wzgórza – których doświadczanie miałby nam ułatwić rower rozłożony na części.

Jeśli chodzi o Abhidhammę, to jej celem jest spójność przekazu zarówno jeśli chodzi o słowa Buddhy, jak i wewnętrzną kompozycję poszczególnych ksiąg. Ale w tym znaczeniu nauki Buddhy nie są spójne, wszystko zależy od odbiorcy, do którego kierował On swoje słowa: inaczej rozmawiał z przedstawicielem dźinizmu, a inaczej z reprezentantem szkoły Ājīvików, brahminem czy człowiekiem świeckim. Innymi słowy, Buddha formułował swoje nauki, dostosowując je do zdolności poznawczych słuchacza. Wyborne! Nie tworzył systemu metafizycznego, a tym samym nie dotyczył go wymóg spójności.

Inaczej zgoła ma się rzecz z Abhidhammą, która właśnie do takiej spójnej metafizycznej całości dąży i dlatego ignoruje wymowę 42 fragmentów sutt, w których uważność umieszczono na liście potencjalnie niewłaściwych (micchatta) stanów umysłu oraz sposobów działania².

„O co tyle hałasu?” – można zapytać. Ano o to, że wokół uważności jest coraz głośniej w świeckich kręgach, do których przemyca się błędne – moim zdaniem – założenie, że dopóki działasz, będąc uważnym, wszystkie twoje czyny są właściwe. Oczywiście nikt nie mówi tego w tak dosłowny sposób, jednak powyższa treść znajduje swoje odzwierciedlenie w następującym skrócie myślowym: „jeśli jestem uważny, co jest właściwym stanem, to wszystko jest OK”. Coś w stylu: „jasne, wypiłem parę drinków, ale prowadziłem samochód całkiem uważnie” albo „owszem, uwiodłem ją, lecz byłem przy tym niezwykle uważny”.

Zazwyczaj nauczyciele posiłkują się twierdzeniem, że „umysł potrafi bardzo sprawnie przechodzić z jednego stanu w drugi”. Prawda, ale to nie poszczególne stany umysłu decydują o tym, co jest właściwe, a co niewłaściwe, tylko cały kontekst sytuacji! Wystarczy spojrzeć na dwa przykłady przytoczone powyżej. Ponadto, umysł to nie maszynka przełączająca się z właściwego na niewłaściwe i odwrotnie – zresztą sprawdź to sam, usiądź do medytacji i poobserwuj go!

Ogólnie, wszystko sprowadza się do tego, co rozumiemy przez pojęcie uważności. A co myślicie o uważności jako „świadomości chwili obecnej”? Albo precyzyjniej, „świadomości obecnego miejsca i obecnej chwili”? Brzmi to dość niezgrabnie. Termin „uważność” wziął się z próby przetłumaczenia słowa sati, które pierwotnie odnosiło się do pamiętania. Zatem bycie uważnym oznacza „pamiętanie o tym, by być tu i teraz”. Oto świadomość chwili obecnej.

Czy można zatem działać niewłaściwie, a zarazem być w pełni świadomym tego, co dzieje się tu i teraz? No cóż, można! Włamywacz musi posiadać wyjątkowo dobrą uważność. A włamanie jest jak najbardziej czynem niewłaściwym. Snajper także powinien być maksymalnie uważny… podobne przykłady można by mnożyć bez końca.

Warto podkreślić, że Buddha łączył postawę uważności z pojęciem sampajañña³ (tłumaczoną zazwyczaj jako „jasne rozumienie”, „przejrzyste pojmowanie”, „czysta świadomość”), stąd też w piśmiennictwie występuje ono najczęściej w parze z terminem sati⁴. W tym sensie sampajañña oznacza dogłębne pojmowanie otoczenia, w jakim funkcjonujemy na co dzień i dlatego rozróżnianie właściwego od niewłaściwego nie może dokonywać się w pojedynczym, wyizolowanym akcie uważności.

Cieszę się, że uważność znalazła swoje miejsce w naszym świecie i proszę zarazem, żebyśmy uczyli jej w sposób nie prowokujący błędnych interpretacji.