Vipassanā
Wgląd, jest to intuicyjne olśnienie, które ukazuje prawdę o
- nietrwałości,
- cierpieniu oraz
- bezosobowej i niesubstancjalnej naturze
wszystkich fizycznych i mentalnych zjawisk istnienia. To właśnie pochodząca z Wglądu Mądrość (vipassanā-paññā) jest w Buddyzmie decydującym wyzwalającym czynnikiem. Musi ona jednak być rozwijana wraz z dwoma pozostałymi praktykami: moralnością i skupieniem. Kulminacja praktyki wglądu (patrz visuddhi VI) prowadzi wprost do stopni Świętości (patrz visuddhi VII).
Wgląd nie jest jedynie rezultatem intelektualnego zrozumienia, lecz jest uzyskiwany poprzez bezpośrednią medytacyjną obserwację procesów własnego ciała i umysłu.
W komentarzach i w Vis.M. kolejność rozwoju medytacji wglądu jest podawana następująco:
- postrzeganie Cielesności (rūpa),
- Umysłu (nāma),
- kontemplacja obu (nāma-rūpa, to znaczy występowanie obu w obecnych wydarzeniach, ich współzależność),
- oba postrzegane są jako uwarunkowane (zastosowanie Współzależnego Powstawania, pat.iccasamuppāda),
- zastosowanie trzech cech (nietrwałości itd.) do zależności ciała i umysłu.
Etapy stopniowo wzrastającego wglądu są opisane w dziewięciu rodzajach Wiedzy z Wglądu (vipassanā-ñān.a), tworzących szósty etap oczyszczenia: rozpoczynając od wiedzy o powstawaniu i rozpadzie i kończąc na dostosowaniu do prawdy. Szczegóły patrz visuddhi VI i Vis.M. XXI.
Osiemnaście głównych rodzajów Wiedzy z Wglądu (lub Głównych Wglądów, mahā-vipassanā) jest wymienionych i opisanych w Vis.M. XXII, 113:
- Kontemplacja Nietrwałości (aniccānupassanā),
- Cierpienia (dukkhānupassanā),
- Braku-ja (anattānupassanā),
- Niechęci (nibbidānupassanā).
- Wolności od przywiązania (virāgānupassanā),
- Wygaśnięcia (nirodhānupassanā),
- Porzucenia (pat.inissaggānupassanā),
- Ubywania, umniejszania (khayānupassanā),
- Zanikania (vayānupassanā),
- Zmiany (viparin.āmānupassanā),
- Nieuwarunkowanego (lub braku oznak [ang. signless]) animittānupassanā),
- Braku pragnienia (apan.ihitānupassanā),
- Pustki (suññatāupassanā),
- Wgląd w zjawiska, który jest Wyższą Mądrością (adhipaññā-dhamma-vipassanā),
- Wiedza i Zrozumienie Zgodne z Rzeczywistością (yathā-bhūta-ñān.adassana),
- Kontemplacja Męki (lub Niebezpieczeństwa, ādīnavānupassanā),
- Rozmyślająca Kontemplacja (pat.isankhānupassanā),
- Kontemplacja Odwrotu (vivattanānupassanā).
Poprzez tych 18 pokonywane są przeciwstawne idee oraz poglądy i dlatego ten sposób ich pokonywania jest nazywany pokonywaniem poprzez Przeciwieństwa (tadan.ga-pahāna pokonywanie jednego składnika przez drugi). W ten sposób (1) rozwiewa ideę trwałości, (2) ideę szczęścia, (3) ideę “ja”, (4) pożądanie, (5) chciwość, (6) powstawanie, (7) zachłanność, (8) ideę zwartości [niepodzielności], (9) nagromadzanie kammy, (10) ideę niezmienności, (11) warunki, (12) zachwyt, (13) lgnięcie, (14) zachłanność i lgnięcie do idei substancjalności, (15) przywiązanie i zachłanność, (17) bezmyślność, (18) rozwiewa zaplątanie i lgnięcie.
Wgląd może być Światowy (lokiya) lub Ponad-światowy (lokuttara). Ponad-światowy wgląd może być trojakiego rodzaju: (1) związany z czterema ponad-światowymi ścieżkami, (2) związany z jednym z Owoców tych ścieżek, (3) odnośnie wygaśnięcia lub raczej zawieszenia świadomości (patrz nirodha-samāpatti).
Patrz samatha-vipassanā, visuddhi, III-VII.
Literatura: “Manual of Insight”, Ledi Sayadaw (WHEEL 31/32). “Practical Insight Meditation” oraz “Progress of Insight”, Mahāsi Sayadaw (BPS). “The Experience of Insight”, Joseph Goldstein (BPS).